မိုးေလ၀သ စိတ္ပညာ (၁)

ရာသီဥတု ေဖာက္ျပန္ျခင္းမ်ားက ကမၻာႀကီး၏ မိုးေလ၀သ အေျခအေန ေျပာင္းလဲလာျခင္း အေပၚ လူထု၏ နားလည္မႈ၊ သို႔မဟုတ္ နားလည္မႈ လႊဲမွားျခင္းမ်ားကို မည္သို႔ သက္ေရာက္ေစ ပါသနည္း။

ယမန္ႏွစ္ ၾသစေၾတးလ် အပူလႈိင္းႏွင့္ သဲမုန္တိုင္း ကာလအတြင္းက ကမၻာႀကီးပူေႏြးလာမႈအေပၚ ေထာက္ခံသူမ်ားသည္ ေရရွည္ မိုးေလ၀သ အေျပာင္းအလဲ ျဖစ္စဥ္မ်ားႏွင့္ အလ်င္အျမန္ ခ်ိတ္ဆက္ပံုေဖာ္ ျပခဲ့ၾကသည္။ သို႔ရာတြင္ အေအးလႈိင္း၊ သို႔မဟုတ္ ႏွင္းမုန္တိုင္း က်စဥ္တြင္လည္း ဤအရာမ်ား အားလံုးမွာ ကမၻာႀကီးပူေႏြးလာမႈ၏ အစြန္းေရာက္ ရာသီဥတု အေျခအေနမ်ားသာ ျဖစ္သည္ဟု မိုးေလ၀သ သိပၸံပညာရွင္မ်ား ကာကြယ္ေျပာဆိုေနသည့္ ၾကားမွ မယံုၾကည္သူမ်ားဘက္က “ဘယ္မွာပူလို႔လဲ” ဟု လက္ညႇိဳးထိုး ေထာက္ျပစရာ အကြက္ရခဲ့သည္။ ဤအခ်က္အရ ထြက္ေပၚလာသည့္ ေမးခြန္းမွာ ရာသီဥတုႏွင့္ ပတ္သက္သည့္ ဤသို႔ေသာ အေတြ႕အၾကံဳမ်ားသည္ ကမၻာႀကီးပူေႏြးလာမႈကိစၥအေပၚ လူထု၏ အျမင္ႏွင့္၊ ၎တို႔ခ်မွတ္ၾကသည့္ ပတ္၀န္းက်င္ဆိုင္ရာ ဆံုးျဖတ္ခ်က္မ်ားအေပၚ မည္သို႔ သက္ေရာက္သနည္း ဟူေသာ ေမးခြန္းပင္ ျဖစ္ပါသည္။

§ § § § § § §

ဤကိစၥရပ္အေပၚ ပညာရွင္ (၄) ဦးတို႔မွ သက္ဆိုင္ရာ႐ႈေထာင့္မွေန၍ ေဆြးေႏြးထားရာ စိတ္၀င္စားဖြယ္ ေကာင္းလိမ့္မည္ဟု ေမွ်ာ္လင့္ပါသည္။

• David Ropeik, author, “How Risky Is It, Really?”
• Janet Swim, psychology professor, Penn State
• Eric Johnson, business professor, Columbia
• Jonathan Rose, Garrison Institute

ယဥ္ေက်းမႈဆိုင္ရာ သိမွတ္ခံစားမႈ (Cultural Cognition)

David Ropeik သည္ Harvard Extension School မွ နည္းျပတစ္ဦး ျဖစ္ၿပီး "How Risky Is It, Really?" စာအုပ္ကို ေရးသားခဲ့သူ ျဖစ္သည္။ "Why Our Fears Don't Always Match the Facts" အေၾကာက္တရားႏွင့္ အခ်က္အလက္ အဘယ္ေၾကာင့္ ထပ္တူမက်သနည္း၊ ဟူသည့္ စာအုပ္ကိုလည္း ဤလတြင္ ပံုႏွိပ္ထုတ္ေ၀မည္ ျဖစ္သည္။ ထို႔ျပင္ “ကူးလူးဆက္ဆံေရး စြန္႔စားမႈ” (Risk Communication) က႑တြင္ အတိုင္ပင္ခံ တစ္ဦးလည္း ျဖစ္ပါသည္။ ထိုပုဂိၢဳလ္၏ အျမင္ကို ေအာက္တြင္႐ႈပါ။

§ § § § § § §

အုပ္စုတစ္စုသည္ ရာသီဥတုက မိမိ၏အျမင္ကို အားေပးကူညီေနေသာ အခါတြင္ ၎ကို အသံုးခ်လိုက္ေလ့ ရွိသည္။ အျခား တစ္ဖက္သည္လည္း ထုိနည္းအတိုင္းပင္ ျဖစ္၏။ ကမၻာ့မိုးေလ၀သ ေျပာင္းလဲမႈတြင္ ၀ိ၀ါဒကြဲျပားေနျခင္းမွာ ဤသို႔ေသာ အေသးစိတ္မ်ားႏွင့္ မဆိုင္လွပါ။ ဤသည္တို႔မွာ အမွန္တကယ္ စစ္ခင္းေနၾကသည့္ ပိုမိုနက္႐ႈိင္းေသာ စစ္ပြဲတြင္ တပ္ဖြဲ႕မ်ား၏ ေရွ႕ထြက္အသံုးေတာ္ခံ ေနၾကေသာ လက္နက္မ်ားသာ ျဖစ္ပါသည္။ ၎မွာ ယဥ္ေက်းမႈဆိုင္ရာ သိမွတ္ခံစားမႈ သီအိုရီဟု ေခၚသည့္၊  ကၽြန္ေတာ္တို႔ ေထာက္ခံရပ္တည္ေသာ ေနရာအေပၚ လတ္တေလာ ကိစၥရပ္အမ်ားစုႏွင့္ ပတ္သက္၍ အားေကာင္းသည့္ မသိစိတ္တစ္ပိုင္း လႊမ္းမိုးမႈသာ ျဖစ္ပါသည္။

ဤစစ္ပြဲတြင္ အေျခခံ မ်ဳိးႏြယ္စု ေလးစု ပါ၀င္၏။ ပထမတစ္စုမွာ အထက္ေအာက္ဖြဲ႕စည္းမႈ (Hierarchy) အေပၚ ပိုမိုအေလးသာေသာ အစုျဖစ္သည္။ ကမၻာႀကီး၏ အစီအစဥ္၊ တည္ေဆာက္ပံု၊ လူတန္းစားအလႊာ တို႔တြင္ ၾကြပ္ဆတ္မာေက်ာမႈႏွင့္ အာဏာပိုင္တို႔ႏွင့္ ေရေပၚဆီပညာတတ္မ်ား ပါ၀င္သည္။ ဤအစုတြင္ မည္သည့္အရာမွ် ထူးထူးျခားျခား ေျပာင္းလဲျခင္း မရွိ။

ေနာက္ထပ္ အစုမွာ မည္သူမဆို အရာအားလံုးအား ေမွ်ာ္လင့္ႏိုင္သည့္ အခြင့္အေရးရွိေသာ ေႏွာင္ႀကိဳးမဲ့ လူ႔အဖြဲ႕အစည္းကို သေဘာေတြ႕သူမ်ား ျဖစ္ၾကသည္။ တတိယမ်ဳိးႏြယ္စုမွာ ပိုမို တစ္ကိုယ္ရည္တစ္ကာယ ဆန္ၿပီး က်ားလိုက္မွ ထြက္ေခ်ာက္ေပးေသာ္ ေက်နပ္ၿပီ၊ ဤသို႔မဟုတ္လွ်င္ တစ္ကိုယ္ေတာ္ ေအးေအးလူလူေနမည္၊ ဟူသည့္ လူစားမ်ား ျဖစ္၏။ စတုတၳအစုကား အဖြဲ႕အစည္း စိတ္ဓာတ္ရွိၿပီး၊ လူသားအားလံုး တစ္ေလွတည္းစီးမ်ားဟု သေဘာထားသူမ်ား ျဖစ္ၾကသည္။ ကၽြန္ေတာ္တို႔ အားလံုးမွာ ဤကမၻာ့အျမင္ အခင္းအက်င္း တစ္ခုခု၏ အေပါင္းအစပ္သာ ျဖစ္ၾကပါသည္။

လူမႈေရးသတၱ၀ါမ်ား ျဖစ္သည္ႏွင့္အညီ မိမိမ်ဳိးႏြယ္စု အႏိုင္ရရွိရန္မွာ ကၽြန္ေတာ္တို႔အတြက္ အေရးႀကီးေနသလို အသက္ရွင္က်န္မႈ (Survival) အတြက္လည္း အရင္းအႏွစ္ က်သည္။ ထို႔ေၾကာင့္ပင္ လူ႔အဖြဲ႕အစည္း မည္သို႔ ျပဳမူေဆာင္ရြက္သင့္သည္ ဟူေသာ မိမိမ်ဳိးႏြယ္စု၏ ယံုၾကည္ခ်က္ကို ပံ့ပိုးေပးရန္ ယေန႔မိုးေလ၀သ အေျခအေနမ်ားအား ေမြးစားလိုက္ျခင္းပင္ ျဖစ္ပါသည္။ ဤသည္က ကၽြန္ေတာ္တို႔ မ်ဳိးႏြယ္စု၏ အျမင္၊ လႊမ္းမိုးမႈအား အားေကာင္းေစၿပီး မိမိအုပ္စုမွလည္း အမာခံရပ္တည္သူ တစ္ဦးအျဖစ္ အသိအမွတ္ျပဳမႈအား ရရွိခံစားႏိုင္ေစသည္။

ပထမအုပ္စုတြင္ အက်ံဳး၀င္ေနသူမ်ားအား ေစာေက်ာၾကည့္ရာတြင္၊ တည္ဆဲ စီးပြားေရး အေနအထားတြင္ သက္ေတာင့္သက္သာ ကူးခတ္ေနသူမ်ား ျဖစ္သည့္အေလ်ာက္ ရာသီဥတု ေျပာင္းလဲျခင္းအတြက္ သူတို႔မွာ အျပစ္ဖို႔ခံရသူမ်ား ျဖစ္လာၾကသည္။ သူတို႔အတြက္မူ ရာသီဥတုေျပာင္းလာျခင္းအေပၚ ယံုၾကည္ျခင္းသည္ သူတို႔ ေထာက္ပံ့ေနရာ လူ႔အဖြဲ႕အစည္းေပၚ ျခိမ္းေျခာက္ရာ ေရာက္၏။ ထို႔ေၾကာင့္ ျငင္းပယ္သည့္ သေဘာထားအျမင္မ်ားႏွင့္ အံ၀င္ခြင္က်ျဖစ္မည့္ ရာသီဥတုအေျခအေနမ်ား၊ အခ်က္အလက္မ်ားကို ရွာေဖြ တင္ျပေပလိမ့္မည္။

ထက္ေအာက္ဖြဲ႕စည္းပံု စနစ္ကို မႏွစ္သက္ေသာ ဒုတိယအုပ္စု၀င္မ်ားမွာ ေရေပၚဆီပညာတတ္အလႊာေပၚ အျပစ္ဖို႔ျခင္း၊ လတ္တေလာ ရာသီဥတု အေျပာင္းအလဲမ်ားႏွင့္ ျခိမ္းေျခာက္မႈအား အဆိုး၀ါးဆံုးအေျခအေန ေရာက္ေစမည့္ မိုးေလ၀သအေျခအေနမ်ားကိုသာ ေရြးခ်ယ္ ပါလိမ့္မည္။

တတိယမ်ဳိးႏြယ္စုမွ တစ္ကိုယ္ေတာ္၀ါဒီမ်ားကမူ ရာသီဥတု အေျပာင္းအလဲကို ျငင္းသည္။ အဘယ္ေၾကာင့္ဆိုေသာ္ ၎အား အသိအမွတ္ျပဳျခင္းအားျဖင့္ လူမႈအေျချပဳ စုေပါင္းေျဖရွင္းခ်က္ႏွင့္ အစိုးရ၏ စြက္ဖက္မႈကို လက္ခံလိုက္ရာ ေရာက္ေနျခင္းေၾကာင့္ပင္။ သို႔ရာတြင္ တစ္ေလွတည္းစီး၀ါဒီမ်ား  ျဖစ္သည့္ စတုတၳအုပ္စု အတြက္မူ ဤသည္မွာ နား၀င္ခ်ဳိလွသည့္ သံစဥ္သာျဖစ္ၿပီး ျခိမ္းေျခာက္မႈအေပၚ ခိုင္မာသည့္ယံုၾကည္ခ်က္အား ေထာက္ပ့ံေပးမည့္ လႈိင္းႀကီးေလထန္ မိုးေလ၀သ အခ်က္အလက္မ်ားကိုသာ ၎တို႔အေနျဖင့္ ေခါင္းေခါက္ေရြး ပါလိမ့္မည္။

စိတ္နမူနာပံုစံ (A Mental Model)

Janet Swim သည္ Penn State University မွ စိတ္ပညာ ပါေမာကၡ ျဖစ္သည္။ စိတ္ပညာႏွင့္ မိုးေလ၀သ အေျပာင္းအလဲတြင္ American Psychological Association task force အဖြဲ႕အား ဦးေဆာင္ေနသူ ျဖစ္ပါသည္။

§ § § § § § §

ဆီးႏွင္း အမ်ားအျပားကို ၾကည့္၍ ရာသီဥတုႀကီး ေဖာက္ျပန္ေနပါၿပီဟု ဂယက္အနက္ ေကာက္ေသာ အာ႐ံုသိမႈသည္ “႐ို႕စ္ခ်ာ့ခ်္ စမ္းသပ္မႈ” (Rorschach test) ၏ ရလဒ္ႏွင့္ ဆင္တူသည္။ ဤသို႔ အာ႐ံုသိမႈမ်ားမွ ကမၻာ့ရာသီဥတုႏွင့္ ပတ္သက္၍ လူတစ္ေယာက္ မည္သို႔ ယံုၾကည္ေၾကာင္း သိႏိုင္သည္။ အခ်ဳိ႕က ပံုမွန္မဟုတ္ ႏွင္းမ်ား ထူထပ္စြာ က်ဆင္းျခင္းသည္ ကမၻာႀကီးေအးလာျခင္းအတြက္ အေထာက္အထား ျဖစ္ေၾကာင္း ယံုၾကည္ၾကသည္။ ပိုမိုပူေႏြးလာသည္ဆိုလွ်င္ မိုးရြာေပလိမ့္မည္။

အျခားလူမ်ားက ပံုမမွန္ ႏွင္းထူျခင္းကို ပံုမွန္ထက္ အပူခ်ိန္ျမင့္မားလာျခင္းဟု အဓိပၸာယ္ေကာက္သည္။ အဘယ္ေၾကာင့္ဆိုေသာ္ အပူခ်ိန္ေလ်ာ့လာသည္ဆိုလွ်င္ ေလထဲရွိ ေရေငြ႕ႏွင့္ ဆီးႏွင္းတို႔အား ေလ်ာ့ပါးေစလိမ့္မည္ ျဖစ္ျခင္းေၾကာင့္ပင္။ ဤသို႔ျဖင့္ ဆီးႏွင္းထူထပ္စြာ က်ဆင္းျခင္းကိစၥအေပၚ ဘာသာျပန္ခ်က္မ်ားမွ ရာသီဥတုႏွင့္ ပတ္သက္သည့္ စိတ္နမူနာပံုစံ ႏွစ္ရပ္ ထြက္ေပၚလာသည္။

ဤစိတ္နမူနာပံုစံႏွစ္ရပ္အား ရာသီဥတု အေျပာင္းအလဲအေပၚ ေထာက္ခံျခင္း၊ သို႔မဟုတ္ ျငင္းဆိုျခင္း အတြက္ အေထာက္အထားမ်ားအျဖစ္ အသံုးျပဳၾကေၾကာင္းလည္း ေဖာ္ထုတ္ႏိုင္သည္။ ၎မွ ရာသီဥတု ေျပာင္းလဲျခင္းအတြက္ စိတ္နမူနာပံုစံမ်ား ေဖာ္ထုတ္ႏိုင္ပါသည္။ လူတို႔အေနျဖင့္ ဆီးႏွင္းပံုႀကီးကို ၾကည့္ကာ မိမိတို႔၏ အိမ္နီးနားခ်င္းမ်ားႏွင့္ ရာသီဥတု ေျပာင္းလဲလာမႈအေၾကာင္း စကားလက္ဆံုက်ဖို႔ လြယ္ကူခ်င္မွ လြယ္ကူပါလိမ့္မည္။ ၎တို႔၏ ရာသီဥတု အေျပာင္းအလဲဆိုင္ရာ စိတ္နမူနာပံုစံမွာ ေရခဲေတာင္ အရည္ေပ်ာ္ျခင္း၊ အပူအေအးလြန္ကဲျခင္း စသည္တို႔ႏွင့္ ပတ္သက္၍ အျခားသူမ်ားႏွင့္ ထပ္တူ က်ခ်င္မွ က်ပါလိမ့္မည္။

လူအမ်ားအေနျဖင့္ ထူးျခားထင္ရွားသည့္ လတ္တေလာ အေတြ႕အၾကံဳမွ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ခ်ျခင္းအတြက္ လိုအပ္သည့္ အခ်က္အလက္ ေတြးကြက္ (Patterns of Data) မ်ားကို ပိုမိုႏွစ္သက္ၾကလိမ့္မည္ ျဖစ္ၿပီး ကမၻာ့ မိုးေလ၀သ အေျပာင္းအလဲႏွင့္ ရာသီဥတု အေျပာင္းအလဲကို ေပါင္းစပ္အခ်ဳိးခ်ၾကည့္ဖို႔ အားသန္ပါလိမ့္မည္။ ႏွစ္ရက္ခန္႔မွ် ႏွင္းမ်ားကို လွည္းက်င္းေနရသည့္အျဖစ္ကို ႐ုတ္တရက္ ၾကံဳေတြ႕လိုက္ရသူတစ္ဦးအား သူ၏ ရာသီဥတု အေျပာင္းအလဲဆိုင္ရာ ယံုၾကည္မႈႏွင့္ ပတ္သက္ၿပီး အထင္ေသးစကားေျပာရန္အတြက္ေတာ့ ခက္ခဲပါသည္။ ထို႔အျပင္ ဤသို႔ ႐ုတ္ခ်ည္း အေတြ႕အၾကံဳမ်ားမွ၊ သို႔မဟုတ္ ၎တို႔အား မွီ၍ မိုးေလ၀သ သိပၸံပညာရွင္မ်ား ေျပာသည့္ ေယဘုယ် အခ်က္အလက္မ်ားႏွင့္ ပတ္သက္၍ သံသယ၊ သို႔မဟုတ္ မေရာရာမႈ ပြားရန္မွာလည္း ပို၍ပင္ ခက္ခဲသည္။

စိတ္နမူနာပံုစံမ်ားအား နားလည္ျခင္းႏွင့္ ရာသီဥတု အေျပာင္းအလဲအေပၚ အနက္ေကာက္ယူမႈတြင္ ၎တို႔၏ လႊမ္းမိုးပံုမွာ ရာသီဥတု ေျပာင္းလာမႈဆိုင္ရာ သတင္းအခ်က္အလက္ ကူးလူးဆက္သြယ္ေရး၏ ထိေရာက္ေသာ နည္းလမ္းမ်ား ဖြဲ႕ၿဖိဳးလာေရးကိစၥတြင္ အေရးပါသည့္ အစိတ္အပိုင္းတစ္ရပ္ ျဖစ္ပါသည္။

◄ ဆက္ရန္ ►

Ref: The New York Time