စိတ္၏ ပကတိ အေျခအေနသည္ မည္သို႔နည္း။ ကၽြန္ေတာ္တို႔သည္ သဘာ၀အားျဖင့္ ေမးခြန္းထုတ္ေ၀ဖန္ တတ္ပါသလား၊ သို႔မဟုတ္ ယံုၾကည္မႈ အညွာလြယ္ၾကပါသလား။ သက္ရွိမ်ဳိးစိတ္တစ္ခုအေနျဖင့္ ကၽြန္ေတာ္တို႔သည္ ဒ႑ာရီဆန္ဆန္ သတၱ၀ါဆန္းမ်ားႏွင့္ ၿဂိဳဟ္သားမ်ားမွ လာေရာက္ဖမ္းဆီးမႈကဲ့သို႔ ကိစၥမ်ားကို အစဥ္ ယံုၾကည္ခ်င္သည့္ X-files ဇာတ္လမ္းတြဲမွ စံုေထာက္ “မူလ္ဒါ” (Mulder) လို လူမ်ဳိးလား။ သို႔မဟုတ္ သူ၏အေဖာ္ စံုေထာက္ “စကပ္လီ” (Scully) ကဲ့သို႔ ေ၀ဖန္တတ္သည့္ သိပၸံပညာရွင္ႏွင့္ သူတို႔ ၾကံဳေတြ႕ခဲ့ရသည့္ ထူးဆန္းအံ့ၾသဖြယ္ ျဖစ္ရပ္မ်ားကို ေၾကာင္းက်ဳိးက်က် နားလည္တန္ဖိုးျဖတ္ႏိုင္ရန္ ႀကိဳးစား၍ အျခားေသာ ေျဖရွင္းခ်က္မ်ားကို ၾကံေဆာင္တတ္သူလား။ ႐ုပ္ျမင္သံၾကား၊ သတင္းစာ၊ ဘေလာ့ဂ္ (Blog) မ်ားမွအထိ ေျပာၾကားသည္မ်ားကို ျမင္ျမင္ခ်င္း ယံုမိတတ္ပါသလား၊ သို႔မဟုတ္ သဘာ၀အရကို ေမးျမန္းစူးစမ္းတတ္သည့္ အေလ့ရွိပါသလား။ ေၾကာ္ျငာမ်ားတြင္ ေၾကြးေၾကာ္ေနသည္မ်ားကို လ်စ္လ်ဴ႐ႈႏိုင္ ပါသလား။ ႏိုင္ငံေရးသမားမ်ား၏ စကားကို လက္ခုပ္လက္၀ါးတီး အားေပးတတ္ပါသလား။ ခ်စ္သူရဲ႕ ကတိစကားကို ယံုၾကည္တတ္ပါသလား။
ဤကိစၥသည္ “တခ်ဳိ႕က ယံုမွာေပါ့။ တခ်ဳိ႕က်ေတာ့လည္း မယံုဘူးေပါ့” ဟု ေျပာႏိုင္သည့္ ကိစၥမ်ဳိးမဟုတ္ပါ။ စင္စစ္ ကၽြန္ေတာ္တို႔၏ စိတ္မ်ားအားလံုးကို တူညီသည့္ စဦးဗီဇစိတ္ (First Instinct) ျဖင့္ တည္ေဆာက္ထားျခင္း ျဖစ္သည္။ သတင္းအခ်က္အသစ္တစ္ခုအတြက္ စဦးတုန္႔ျပန္မႈခ်င္း အားလံုး တူညီၾကသည္။ ဤေနရာတြင္ (သတင္းအခ်က္အလက္ အသစ္မ်ားကို) ယံုၾကည္ျခင္းက အရင္လာသလား၊ နားလည္ျခင္းက အရင္လာသလား၊ သို႔မဟုတ္ ယံုၾကည္ျခင္း (မယံုၾကည္ျခင္း) အမႈသည္ နားလည္မႈေနာက္မွသာ ျဖစ္ေပၚသလား ေမးခြန္းထုတ္ၾကည့္ရန္ လိုပါသည္။
ေဒးကားႏွင့္ စပင္ႏိုဆာ
ေဒးကားႏွင့္ေခတ္ၿပိဳင္ ဒတ္ခ်္ ဒႆနပညာရွင္ “စပင္ႏိုဆာ” (Baruch Spinoza) ကေတာ့ အေတာ္ ဆန္႔က်င္ဘက္က်သည့္ အျမင္ဘက္မွ ရပ္တည္သည္။ အခ်က္အလက္မ်ားအား နားလည္ျခင္း ကိစၥရပ္သည္ပင္ ယံုၾကည္ျခင္းျဖစ္သည္ဟု သူက ျမင္သည္။ သူ႔အလိုအရ ေနာက္ပိုင္းတြင္ ကၽြန္ေတာ္တို႔အေနျဖင့္ စိတ္ေျပာင္းေကာင္း ေျပာင္းသြားႏိုင္သည္။ ဆန္႔က်င္ဘက္ သဲလြန္စတစ္ခုအား ေတြ႕မိလို႔ပဲ ဆိုၾကပါစို႔။ သို႔ေသာ္ ထိုအခ်ိန္မေရာက္ေသးသေရြ႕ေတာ့ ကၽြန္ေတာ္တို႔သည္ အရာအားလံုးကို ယံုၾကည္ေန ၾကသည္ဟု ဆိုသည္။
စပင္ႏိုဆာ၏ ခ်ဥ္းကပ္နည္းက လူႀကိဳက္မမ်ားလွပါ။ အဘယ့္ေၾကာင့္ဆိုေသာ္ ကၽြန္ေတာ္တို႔ ရွိရာဆီသို႔ အျခားသူမ်ားက ၾကံဳရာက်ပန္း မႈတ္ထုတ္ထားသည့္ အမွားမ်ားတြင္ အေျခစိုက္ၿပီး ကၽြန္ေတာ္တို႔၏ စြမ္းအင္ကို ျဖဳန္းတီးပစ္ရာ က်ေနျခင္းေၾကာင့္ပင္။ ႏႈတ္အားျဖင့္ပဲျဖစ္ေစ၊ ႐ုပ္ျမင္သံၾကား၊ အင္တာနက္ စသည္တို႔ႏွင့္ အျခား မည္သည့္ ဆက္သြယ္ေရးၾကားခံနယ္မ်ားမွမဆို အခ်က္အလက္မ်ား ကၽြန္ေတာ္တို႔ဆီသို႔ စုျပံဳ႐ိုက္ခတ္ ေနႏိုင္ေသာေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။
စပင္ႏိုဆာႏွင့္ ေဒးကား၊ မည္သူမွန္ပါသလဲ။
Daniel Gilbert ႏွင့္ အေပါင္းပါမ်ားက အဆိုပါ သီအိုရီႏွစ္ခုကို ထိပ္တိုက္ထား၍ နားလည္ျခင္းႏွင့္ ယံုၾကည္ျခင္း အတူတကြျဖစ္ေပၚသလား၊ သို႔မဟုတ္ ယံုၾကည္ျခင္း(မယံုၾကည္ျခင္း) သည္ ေနာက္မွ လိုက္ပါသလား စသည့္ေမးခြန္းအတြက္ စမ္းသပ္ေလ့လာမႈမ်ား ျပဳလုပ္ခဲ့ၾကသည္။ (Gilbert et al., 1993)
ဤ ပံုစံက် လူမႈစိတ္ပညာ စမ္းသပ္ေလ့လာမႈတြင္ ပါ၀င္ကူညီသူ အစမ္းသပ္ခံ (၇၁) ဦးအား ဓားျပမႈ ႏွစ္မႈအေၾကာင္းႏွင့္ ထိုဓားျပမ်ားအား ေထာင္ဒဏ္အျပစ္ေပးျခင္းအေၾကာင္း ေဖာ္ျပခ်က္ကို ဖတ္ျပခဲ့သည္။ အခ်ဳိ႕ေဖာ္ျပခ်က္မ်ားတြင္ ရာဇ၀တ္မႈကို ပိုမိုဆိုးရြားပံုေပါက္ေနေစရန္ ပံုစံထုတ္ထားသည္။ ဥပမာအားျဖင့္ ဓားျပတြင္ ေသနတ္တစ္လက္ပါသည္ ဟူေသာ အခ်က္မ်ဳိး ထည့္သြင္းထားၿပီး အျခားသူမ်ားတြင္မူ သိပ္မဆိုးလွဘဲ ဓားျပသည္ ကေလးမ်ားအား အစာမေကၽြးဘဲ အငတ္ထားသည္၊ စသည့္အခ်က္မ်ဳိးမ်ား ထည့္သြင္းထားသည္။ လွည့္ကြက္မွာ ၎ေဖာ္ျပခ်က္မ်ားထဲမွ အခ်ဳိ႕သာ မွန္ကန္မႈရွိၿပီး အျခားအဆိုမ်ားသည္ အမွားမ်ားျဖစ္သည္။ မွန္ကန္သည့္အခ်က္မ်ားကို အစိမ္းေရာင္ျဖင့္ ႐ိုက္ႏွိပ္ထားေၾကာင္းႏွင့္ အမွားမ်ားကို အနီေရာင္ႏွင့္ ႐ိုက္ႏွိပ္ထားေၾကာင္း စမ္းသပ္ခံမ်ားအား ေျပာျပထားသည္။ ဤေနရာတြင္ စိတ္၀င္စားစရာ ေကာင္းသည့္အခ်က္မွာ စမ္းသပ္ခံ တစ္၀က္ခန္႔သည္ အဆိုမွားမ်ားအား ေက်ာ္လႊားဖတ္႐ႈၾကၿပီး က်န္တစ္၀က္မွာ ေက်ာ္လႊားမႈမရွိျခင္းပင္ ျဖစ္သည္။
စပင္ႏိုဆာမွန္သည့္ သီအိုရီအရဆိုလွ်င္ ေက်ာ္လႊားဖတ္႐ႈေသာ လူတို႔သည္ အနီျဖင့္ေရးထားေသာ ေဖာ္ျပခ်က္မ်ားရွိ အခ်က္အလက္မွားမ်ားအား စိတ္ျဖင့္ ထိေတြ႕လုပ္ေဆာင္ရန္ (Process) အခ်ိန္မရွိသျဖင့္ မွန္လိမ့္မည္ မဟုတ္ဘဲ အက်ဳိးဆက္အားျဖင့္ ဤသည္က ရာဇ၀တ္သားကိုေပးေသာ ေထာင္ဒဏ္ႏွင့္ပတ္သက္၍ သက္ေရာက္မႈ ရွိေပမည္။ အျခားတစ္ဘက္တြင္ ေဒးကားမွန္ကန္ခဲ့လွ်င္ ေက်ာ္လႊားဖတ္႐ႈျခင္းေၾကာင့္ ထူးျခားမႈတစ္စံုတစ္ရာ ရွိလိမ့္မည္မဟုတ္။ စမ္းသပ္ခံမ်ားအေနျဖင့္ အခ်က္မွားမ်ားအေပၚ ယံုၾကည္ရန္၊ သို႔မဟုတ္ မယံုၾကည္ရန္ အခ်ိန္မရွိျခင္းေၾကာင့္ ေထာင္ဒဏ္ႏွင့္ ပတ္သက္၍ သူတို႔က ထူးျခားမႈတစ္စံုတစ္ရာ ျပဳလုပ္လိမ့္မည္ မဟုတ္ေပ။
အႏိုင္အ႐ႈံး
ရလဒ္မ်ားက မွားယြင္းသည့္အဆိုမ်ားသည္ အမႈအား အားေပ်ာ့သြားေစရန္ထက္ အေတာ္ႀကီး ပိုမိုႀကီးေလးသြား ေစေၾကာင္း ျပဆိုခဲ့ရာ စမ္းသပ္ခံမ်ားအေနျဖင့္ ရာဇ၀တ္ေကာင္အား ေထာင္ဒဏ္ (၆) ႏွစ္၀န္းက်င္ခန္႔မွ (၁၁) ႏွစ္၀န္းက်င္ခန္႔အထိ ႏွစ္ဆနီးနီး တိုးၿပီး ျပစ္ဒဏ္က်ခံသင့္သည္ဟု ဆံုးျဖတ္ခဲ့ၾကသည္။
ဆန္႔က်င္ဘက္အေနျဖင့္ စြက္ဖက္ခံခဲ့ရျခင္း မရွိေသာ အစုမွ စမ္းသပ္ခံမ်ားသည္ မွားယြင္းသည့္အဆိုမ်ားကို လ်စ္လ်ဴ႐ႈခဲ့ၾကသည္။ အက်ဳိးဆက္အားျဖင့္ အဆိုမွားမ်ားက ရာဇ၀တ္မႈအား ပိုမိုဆိုးရြားေအာင္ လုပ္သည္ျဖစ္ေစ၊ ေပါ့ပါးေအာင္ လုပ္သည္ျဖစ္သည္ ဤကိစၥသည္ ေထာင္ဒဏ္မ်ားအၾကား သိသာသည့္ ကြဲျပားမႈ မရွိေတာ့ေပ။ ဤသည္က စဥ္းစားရန္ ေပးထားသည့္အခ်ိန္အတြင္းမွာပင္ လူတို႔သည္ မွားယြင္းသည့္ အဆိုမ်ား (မွားယြင္းသည္ဟု အသိေပးထားသည့္အဆိုမ်ား) ကို အမွန္တကယ္ပင္ မွားယြင္းသည္ဟု ယူမွတ္လိုက္ေၾကာင္း ျပဆိုေနသည္။ အျခားတစ္ဘက္တြင္ (စဥ္းစား)တုန္႔ျပန္ရန္ အခ်ိန္မရွိသည့္အခါ လူတို႔သည္ ဖတ္မိသည့္အရာမ်ားအား ယံုလိုက္သည္သာ ျဖစ္ေပသည္။
Gilbert ႏွင့္ အေပါင္းပါမ်ားက အဆိုပါရလဒ္အတြက္ အျခားတစ္ပါးေသာ ေျဖရွင္းခ်က္အခ်ဳိ႕ကို ေအာင္ျမင္စြာ ေခ်ဖ်က္ႏိုင္ရန္အတြက္ စမ္းသပ္ေလ့လာမႈမ်ား ဆက္လက္ျပဳလုပ္ခဲ့ၾကသည္။ ဤသည္က မူလ ရလဒ္ကိုသာ အတည္ျပဳေပးခဲ့ၿပီး ေဒးကားမွား၍ စပင္ႏိုဆာ မွန္သည္ဟူသည့္ စိတ္မသက္သာဖြယ္ နိဂံုးကိုသာ ရရွိေစခဲ့သည္။
ယံုၾကည္ျခင္းအမႈသည္ ပထမဆင့္အေနျဖင့္ “နားလည္ျခင္း” ႏွင့္ ၿပီးေနာက္မွ “ယံုၾကည္ျခင္း” လိုက္လာသည္ ဟူသည့္ အဆင့္ႏွစ္ဆင့္ပါ ျဖစ္စဥ္တစ္ရပ္ မဟုတ္ေပ။ စင္စစ္ ယံုၾကည္ျခင္းသည္ နားလည္ျခင္းပင္ ျဖစ္၏။ တစ္စံုတစ္ခုအား ဖတ္မိသည့္ စကၠန္႔ပိုင္းေလးအတြင္းမွာပင္ လူတို႔သည္ ယံုၾကည္သြားသည္မွာ အျခား ပိုင္းျခားဆင္ျခင္တတ္သည့္ စိတ္တစ္ခုခုက ၎တို႔၏ စိတ္ကို ေျပာင္းမပစ္မီ အထိပင္ ျဖစ္သည္။ အမွန္ေတာ့ စံုေထာက္ “မူလ္ဒါ” ကဲ့သို႔ပင္ ကၽြန္ေတာ္တို႔သည္ ယံုခ်င္သူမ်ားသာ ျဖစ္ပါသည္။
ထိုမွ်သာမဟုတ္ အဆိုပါေတြ႕ရွိခ်က္ႏွင့္ စပင္ႏိုဆာ၏ အယူအဆက လူတို႔ ေယဘုယ် ေဖာ္ျပေလ့ရွိသည့္ အျခားေသာ အျပဳအမူမ်ားကိုလည္း ရွင္းလင္းျပေပသည္။
■ “ယွက္ႏြယ္ဘက္လိုက္မႈ” (Correspondence Bias) : အျခားလူတို႔၏ အျပဳအမူမ်ားသည္ မိမိတို႔၏ ကိုယ္ပိုင္ အျပဳအမူမ်ားေပၚ ေရာင္ျပန္ဟပ္သည္ဟု လူတို႔က ယူဆျခင္း။ အမွန္က “အေျခအေန” ကိုသာ ေရာင္ျပန္ဟပ္ျခင္း ျဖစ္ေပသည္။
■ “အမွန္တရား ဘက္လိုက္မႈ” (Truthfulness Bias) : လိမ္ေနသည့္ အခ်ိန္၌ပင္ အျခားလူမ်ားသည္ အမွန္ကို ေျပာေနသည္ဟု လူတို႔ ယူဆတတ္ၾကသည္။
■ “ျဖားေယာင္း သက္ေရာက္မႈ” (The Persuasion Effect) : အာ႐ံု၀င္စား (စိတ္၀င္စား) ေနခ်ိန္တြင္ လူတို႔အေပၚ အခ်က္အလက္တစ္ခု၏ ဖ်ားေယာင္းႏိုင္စြမ္း (ယံုခ်င္စရာေကာင္းျခင္း) မွာ ပိုမိုျမင့္မားလာသည္။
■ “Denial-innuendo Effect” : ဖံုးဖိထားသည့္ ေခါင္းစဥ္မ်ားေအာက္မွ အရာမ်ားကို လူတို႔သည္ အေပါင္းဘက္မွ ႐ႈျမင္ရန္ အားသန္သည္။
■ “ႀကိဳတင္စစ္ေဆးျခင္း ဘက္လိုက္မႈ” (Hypothesis Testing Bias) : ႀကိဳတင္ယူဆခ်က္တစ္ခုအား စစ္ေဆးရာတြင္ ၎အား မွားယြင္းေၾကာင္း သက္ေသျပႏိုင္ရန္ ႀကိဳးစားရမည့္အစား အတည္ျပဳႏိုင္ေစမည့္ အခ်က္အလက္မ်ားအေပၚသို႔သာ ၾကည့္ျမင္ရန္ အားသန္ျခင္း။ ထို႔ေၾကာင့္ပင္ ထိေရာက္ထက္ျမက္သည့္ ႀကိဳတင္ယူဆခ်က္ စစ္ေဆးမႈ မျဖစ္ႏိုင္ေတာ့ေပ။
နားလည္ျခင္းသည္ ယံုၾကည္ျခင္းပင္ျဖစ္သည္ ဟူသည့္ စပင္ႏိုဆာ၏အဆိုကို အလင္းေရာင္တြင္ ေထာင္ၾကည့္လွ်င္ အဆိုပါ ဘက္လိုက္မႈမ်ားႏွင့္ သက္ေရာက္မႈမ်ားမွာ “ယံုၾကည္ျခင္း ပထမ၊ ေမးခြန္းသည္ ေနာက္မွ” ဆိုသည့္ လူ႔တိမ္းညြတ္မႈ၏ ရလဒ္ ျဖစ္ႏိုင္ေပသည္။ “ယွက္ႏြယ္ဘက္လိုက္မႈ” ကို ၾကည့္လွ်င္ စိုးရိမ္ပူေနသည့္ လူတစ္ေယာက္ႏွင့္ ေတြ႕သည္အခါ ထိုသူသည္ စိုးရိမ္တတ္သူတစ္ဦးျဖစ္သည္ဟု ကၽြန္ေတာ္တို႔ ယူဆတတ္ျခင္းမွာ ၎မွာ သိသာထင္ရွားမႈ အရွိဆံုး ေဖာ္ညႊန္းခ်က္ ျဖစ္ျခင္းေၾကာင့္ပင္။ အေရးႀကီးသည့္ သတင္းတစ္စံုတစ္ရာကို ေစာင့္ဆိုင္းေနျခင္းေၾကာင့္ ထိုသူ စိုးရိမ္ေနျခင္းျဖစ္သည္ဟူေသာ အေတြးသည္ ေနာက္မွသာ ကၽြန္ေတာ္တို႔ဆီသို႔ ၀င္ခ်င္၀င္လာႏိုင္သည္။
အထက္ပါအခ်က္မ်ားက သင့္ကို မသက္မသာ ခံစားရေစသည္ဟု ဆိုေသာ္ သင္တစ္ဦးတည္း မဟုတ္ပါ ဟူ၍ပင္ ေျပာရေပမည္။ Gilbert ႏွင့္ အေပါင္းပါမ်ားက ကၽြန္ေတာ္တို႔၏ အညွာလြယ္သည့္ စိတၱဇသည္ သတင္းဆိုးသဖြယ္ ျဖစ္ေနသည္ဟု ၀န္ခံသည္။ ဤအခ်က္မ်ားေၾကာင့္ လြတ္လပ္စြာေျပာဆိုခြင့္အား ကန္႔သတ္ရန္ပင္ ျငင္းခုန္မႈမ်ား ရွိလာႏိုင္ပါသည္။ အမွန္တကယ္တြင္လည္း လူတို႔အေနျဖင့္ ၎တို႔ ျမင္ရ၊ ၾကားရသည့္ အရာမ်ားအားလံုးကို အလိုအေလ်ာက္ ယံုၾကည္သြားၾကသည္ဆိုေသာ္ ျမင္ရ၊ ၾကားရသည့္ အရာမ်ားႏွင့္ ပတ္သက္၍ အလြန္ဂ႐ုျပဳရမည္ပင္ ျဖစ္သည္။
ယံုၾကည္ျခင္း၏ အက်ဳိးေက်းဇူး
ဤသည္ႏွင့္ ပတ္သက္၍ Gilbert ႏွင့္အဖြဲ႕က “လူမ်ားအား မရိုးသားဟု ထင္လြန္းေနျခင္း”၊ သံသယပဓာန သေဘာထား (Cynicism) သည္လည္း မေကာင္းေၾကာင္း ေထာက္ျပသည္။ ေဒးကားပံုစံ စိတ္သည္ ခိုင္မာသည့္ အေထာက္အထားမ်ားရွိသည့္ အရာမ်ားအတြက္သာ ယံုၾကည္သည္။ အျခားအရာမ်ားတြင္ေသာ္ စိတ္သည္ ယံုၾကည္ျခင္းလည္းမဟုတ္ မယံုၾကည္ျခင္းလည္းမဟုတ္သည့္ မတင္မက် (Limbo) စိတ္အေျခအေနတြင္သာ ရွိသည္ဟု ဆို၏။ ျပႆနာမွာ ကၽြန္ေတာ္တို႔ ဖတ္႐ႈရသည့္ အခ်က္အလက္ အေတာ္မ်ားမ်ားမွာ အမွန္တကယ္ပင္ မွန္ကန္ေနၿပီး တခ်ဳိ႕မွာ ကၽြန္ေတာ္တို႔၏ အသက္ရွင္ရပ္တည္မႈအတြက္ပင္ အေရးပါေနျခင္းျဖစ္သည္။ အခ်ိန္တိုင္းတြင္ ယံုၾကည္ျခင္းအား ဖင္ျပန္ေခါင္းျပန္ စစ္ေဆးေနရေသာ္ မည္သည့္အလုပ္မွ် ၿပီးေျမာက္လိမ့္မည္ မဟုတ္ဘဲ အခြင့္အလမ္းေကာင္း အခ်ဳိ႕ကိုလည္း လက္လြတ္ဆံုး႐ႈံးရေပေတာ့မည္။
သို႔ရာတြင္ စပင္ႏိုဆာပံုစံ စိတ္တြင္ေသာ္ အရာအားလံုးကို ႏႈတ္ကပါတ္ေတာ္မ်ားပမာ ေပ်ာ္ေပ်ာ္ႀကီး ယံုၾကည္ႏိုင္ၿပီး ထို႔ေနာက္မွသာ ကေရာ္ကျမည္ဟာမ်ားကို ဆင္ျခင္စစ္ေဆးေပသည္။ မၾကာခဏဆိုသလို မမွန္ကန္သည့္အရာမ်ားကို ယံုၾကည္မိမည္သာျဖစ္သည္။ သို႔ရာတြင္ ယံုၾကည္လြန္းၿပီး ခဏအၾကာတြင္ ျပန္လည္ အမွားရွာေတြ႕ျခင္းက သံသယပြားလြန္းၿပီး တကယ္တမ္းမွန္ကန္မႈရွိသည့္ အက်ဳိးရွိ၊ အသံုး၀င္ေသာ အခ်က္အလက္မ်ားကို လက္လႊတ္လိုက္ရျခင္းထက္စာလွ်င္ သာ၍ေကာင္းသည္။
ဤဆင္ေျခႏွင့္ ပတ္သက္၍ ကၽြန္ေတာ္ကိုယ္တိုင္ ယံုၾကည္မႈ အညွာလြယ္ေနျခင္း ျဖစ္ေနႏိုင္ပါသည္။ ခါးသက္သက္ အမွန္တရားမွာ အေျခခံက်သည့္ လူ႔ခ်ဳိ႕ယြင္းခ်က္တစ္ခုျဖစ္သည့္ တန္ဖိုးတြက္ရာတြင္ လ်င္ျမန္လြန္းျခင္းႏွင့္ ေ၀ဖန္ပိုင္းျခားေသာ စြမ္းရည္ကို အသံုးျပဳရန္ ေႏွးေကြးေနျခင္းသာ ျဖစ္ပါသည္။ စာဖတ္သူမ်ား ေစ့ေစ့ေတြးၾကည့္ႏိုင္ရန္သာ ခ်န္ထားခဲ့ပါေတာ့မည္။
◄ ေတဇာ ►
Ref: Why you can't help believing everything you read?
စပင္ႏိုဆာမွန္သည့္ သီအိုရီအရဆိုလွ်င္ ေက်ာ္လႊားဖတ္႐ႈေသာ လူတို႔သည္ အနီျဖင့္ေရးထားေသာ ေဖာ္ျပခ်က္မ်ားရွိ အခ်က္အလက္မွားမ်ားအား စိတ္ျဖင့္ ထိေတြ႕လုပ္ေဆာင္ရန္ (Process) အခ်ိန္မရွိသျဖင့္ မွန္လိမ့္မည္ မဟုတ္ဘဲ အက်ဳိးဆက္အားျဖင့္ ဤသည္က ရာဇ၀တ္သားကိုေပးေသာ ေထာင္ဒဏ္ႏွင့္ပတ္သက္၍ သက္ေရာက္မႈ ရွိေပမည္။ အျခားတစ္ဘက္တြင္ ေဒးကားမွန္ကန္ခဲ့လွ်င္ ေက်ာ္လႊားဖတ္႐ႈျခင္းေၾကာင့္ ထူးျခားမႈတစ္စံုတစ္ရာ ရွိလိမ့္မည္မဟုတ္။ စမ္းသပ္ခံမ်ားအေနျဖင့္ အခ်က္မွားမ်ားအေပၚ ယံုၾကည္ရန္၊ သို႔မဟုတ္ မယံုၾကည္ရန္ အခ်ိန္မရွိျခင္းေၾကာင့္ ေထာင္ဒဏ္ႏွင့္ ပတ္သက္၍ သူတို႔က ထူးျခားမႈတစ္စံုတစ္ရာ ျပဳလုပ္လိမ့္မည္ မဟုတ္ေပ။
အႏိုင္အ႐ႈံး
ရလဒ္မ်ားက မွားယြင္းသည့္အဆိုမ်ားသည္ အမႈအား အားေပ်ာ့သြားေစရန္ထက္ အေတာ္ႀကီး ပိုမိုႀကီးေလးသြား ေစေၾကာင္း ျပဆိုခဲ့ရာ စမ္းသပ္ခံမ်ားအေနျဖင့္ ရာဇ၀တ္ေကာင္အား ေထာင္ဒဏ္ (၆) ႏွစ္၀န္းက်င္ခန္႔မွ (၁၁) ႏွစ္၀န္းက်င္ခန္႔အထိ ႏွစ္ဆနီးနီး တိုးၿပီး ျပစ္ဒဏ္က်ခံသင့္သည္ဟု ဆံုးျဖတ္ခဲ့ၾကသည္။
ဆန္႔က်င္ဘက္အေနျဖင့္ စြက္ဖက္ခံခဲ့ရျခင္း မရွိေသာ အစုမွ စမ္းသပ္ခံမ်ားသည္ မွားယြင္းသည့္အဆိုမ်ားကို လ်စ္လ်ဴ႐ႈခဲ့ၾကသည္။ အက်ဳိးဆက္အားျဖင့္ အဆိုမွားမ်ားက ရာဇ၀တ္မႈအား ပိုမိုဆိုးရြားေအာင္ လုပ္သည္ျဖစ္ေစ၊ ေပါ့ပါးေအာင္ လုပ္သည္ျဖစ္သည္ ဤကိစၥသည္ ေထာင္ဒဏ္မ်ားအၾကား သိသာသည့္ ကြဲျပားမႈ မရွိေတာ့ေပ။ ဤသည္က စဥ္းစားရန္ ေပးထားသည့္အခ်ိန္အတြင္းမွာပင္ လူတို႔သည္ မွားယြင္းသည့္ အဆိုမ်ား (မွားယြင္းသည္ဟု အသိေပးထားသည့္အဆိုမ်ား) ကို အမွန္တကယ္ပင္ မွားယြင္းသည္ဟု ယူမွတ္လိုက္ေၾကာင္း ျပဆိုေနသည္။ အျခားတစ္ဘက္တြင္ (စဥ္းစား)တုန္႔ျပန္ရန္ အခ်ိန္မရွိသည့္အခါ လူတို႔သည္ ဖတ္မိသည့္အရာမ်ားအား ယံုလိုက္သည္သာ ျဖစ္ေပသည္။
Gilbert ႏွင့္ အေပါင္းပါမ်ားက အဆိုပါရလဒ္အတြက္ အျခားတစ္ပါးေသာ ေျဖရွင္းခ်က္အခ်ဳိ႕ကို ေအာင္ျမင္စြာ ေခ်ဖ်က္ႏိုင္ရန္အတြက္ စမ္းသပ္ေလ့လာမႈမ်ား ဆက္လက္ျပဳလုပ္ခဲ့ၾကသည္။ ဤသည္က မူလ ရလဒ္ကိုသာ အတည္ျပဳေပးခဲ့ၿပီး ေဒးကားမွား၍ စပင္ႏိုဆာ မွန္သည္ဟူသည့္ စိတ္မသက္သာဖြယ္ နိဂံုးကိုသာ ရရွိေစခဲ့သည္။
ယံုၾကည္ျခင္းအမႈသည္ ပထမဆင့္အေနျဖင့္ “နားလည္ျခင္း” ႏွင့္ ၿပီးေနာက္မွ “ယံုၾကည္ျခင္း” လိုက္လာသည္ ဟူသည့္ အဆင့္ႏွစ္ဆင့္ပါ ျဖစ္စဥ္တစ္ရပ္ မဟုတ္ေပ။ စင္စစ္ ယံုၾကည္ျခင္းသည္ နားလည္ျခင္းပင္ ျဖစ္၏။ တစ္စံုတစ္ခုအား ဖတ္မိသည့္ စကၠန္႔ပိုင္းေလးအတြင္းမွာပင္ လူတို႔သည္ ယံုၾကည္သြားသည္မွာ အျခား ပိုင္းျခားဆင္ျခင္တတ္သည့္ စိတ္တစ္ခုခုက ၎တို႔၏ စိတ္ကို ေျပာင္းမပစ္မီ အထိပင္ ျဖစ္သည္။ အမွန္ေတာ့ စံုေထာက္ “မူလ္ဒါ” ကဲ့သို႔ပင္ ကၽြန္ေတာ္တို႔သည္ ယံုခ်င္သူမ်ားသာ ျဖစ္ပါသည္။
ထိုမွ်သာမဟုတ္ အဆိုပါေတြ႕ရွိခ်က္ႏွင့္ စပင္ႏိုဆာ၏ အယူအဆက လူတို႔ ေယဘုယ် ေဖာ္ျပေလ့ရွိသည့္ အျခားေသာ အျပဳအမူမ်ားကိုလည္း ရွင္းလင္းျပေပသည္။
■ “ယွက္ႏြယ္ဘက္လိုက္မႈ” (Correspondence Bias) : အျခားလူတို႔၏ အျပဳအမူမ်ားသည္ မိမိတို႔၏ ကိုယ္ပိုင္ အျပဳအမူမ်ားေပၚ ေရာင္ျပန္ဟပ္သည္ဟု လူတို႔က ယူဆျခင္း။ အမွန္က “အေျခအေန” ကိုသာ ေရာင္ျပန္ဟပ္ျခင္း ျဖစ္ေပသည္။
■ “အမွန္တရား ဘက္လိုက္မႈ” (Truthfulness Bias) : လိမ္ေနသည့္ အခ်ိန္၌ပင္ အျခားလူမ်ားသည္ အမွန္ကို ေျပာေနသည္ဟု လူတို႔ ယူဆတတ္ၾကသည္။
■ “ျဖားေယာင္း သက္ေရာက္မႈ” (The Persuasion Effect) : အာ႐ံု၀င္စား (စိတ္၀င္စား) ေနခ်ိန္တြင္ လူတို႔အေပၚ အခ်က္အလက္တစ္ခု၏ ဖ်ားေယာင္းႏိုင္စြမ္း (ယံုခ်င္စရာေကာင္းျခင္း) မွာ ပိုမိုျမင့္မားလာသည္။
■ “Denial-innuendo Effect” : ဖံုးဖိထားသည့္ ေခါင္းစဥ္မ်ားေအာက္မွ အရာမ်ားကို လူတို႔သည္ အေပါင္းဘက္မွ ႐ႈျမင္ရန္ အားသန္သည္။
■ “ႀကိဳတင္စစ္ေဆးျခင္း ဘက္လိုက္မႈ” (Hypothesis Testing Bias) : ႀကိဳတင္ယူဆခ်က္တစ္ခုအား စစ္ေဆးရာတြင္ ၎အား မွားယြင္းေၾကာင္း သက္ေသျပႏိုင္ရန္ ႀကိဳးစားရမည့္အစား အတည္ျပဳႏိုင္ေစမည့္ အခ်က္အလက္မ်ားအေပၚသို႔သာ ၾကည့္ျမင္ရန္ အားသန္ျခင္း။ ထို႔ေၾကာင့္ပင္ ထိေရာက္ထက္ျမက္သည့္ ႀကိဳတင္ယူဆခ်က္ စစ္ေဆးမႈ မျဖစ္ႏိုင္ေတာ့ေပ။
နားလည္ျခင္းသည္ ယံုၾကည္ျခင္းပင္ျဖစ္သည္ ဟူသည့္ စပင္ႏိုဆာ၏အဆိုကို အလင္းေရာင္တြင္ ေထာင္ၾကည့္လွ်င္ အဆိုပါ ဘက္လိုက္မႈမ်ားႏွင့္ သက္ေရာက္မႈမ်ားမွာ “ယံုၾကည္ျခင္း ပထမ၊ ေမးခြန္းသည္ ေနာက္မွ” ဆိုသည့္ လူ႔တိမ္းညြတ္မႈ၏ ရလဒ္ ျဖစ္ႏိုင္ေပသည္။ “ယွက္ႏြယ္ဘက္လိုက္မႈ” ကို ၾကည့္လွ်င္ စိုးရိမ္ပူေနသည့္ လူတစ္ေယာက္ႏွင့္ ေတြ႕သည္အခါ ထိုသူသည္ စိုးရိမ္တတ္သူတစ္ဦးျဖစ္သည္ဟု ကၽြန္ေတာ္တို႔ ယူဆတတ္ျခင္းမွာ ၎မွာ သိသာထင္ရွားမႈ အရွိဆံုး ေဖာ္ညႊန္းခ်က္ ျဖစ္ျခင္းေၾကာင့္ပင္။ အေရးႀကီးသည့္ သတင္းတစ္စံုတစ္ရာကို ေစာင့္ဆိုင္းေနျခင္းေၾကာင့္ ထိုသူ စိုးရိမ္ေနျခင္းျဖစ္သည္ဟူေသာ အေတြးသည္ ေနာက္မွသာ ကၽြန္ေတာ္တို႔ဆီသို႔ ၀င္ခ်င္၀င္လာႏိုင္သည္။
အထက္ပါအခ်က္မ်ားက သင့္ကို မသက္မသာ ခံစားရေစသည္ဟု ဆိုေသာ္ သင္တစ္ဦးတည္း မဟုတ္ပါ ဟူ၍ပင္ ေျပာရေပမည္။ Gilbert ႏွင့္ အေပါင္းပါမ်ားက ကၽြန္ေတာ္တို႔၏ အညွာလြယ္သည့္ စိတၱဇသည္ သတင္းဆိုးသဖြယ္ ျဖစ္ေနသည္ဟု ၀န္ခံသည္။ ဤအခ်က္မ်ားေၾကာင့္ လြတ္လပ္စြာေျပာဆိုခြင့္အား ကန္႔သတ္ရန္ပင္ ျငင္းခုန္မႈမ်ား ရွိလာႏိုင္ပါသည္။ အမွန္တကယ္တြင္လည္း လူတို႔အေနျဖင့္ ၎တို႔ ျမင္ရ၊ ၾကားရသည့္ အရာမ်ားအားလံုးကို အလိုအေလ်ာက္ ယံုၾကည္သြားၾကသည္ဆိုေသာ္ ျမင္ရ၊ ၾကားရသည့္ အရာမ်ားႏွင့္ ပတ္သက္၍ အလြန္ဂ႐ုျပဳရမည္ပင္ ျဖစ္သည္။
ယံုၾကည္ျခင္း၏ အက်ဳိးေက်းဇူး
ဤသည္ႏွင့္ ပတ္သက္၍ Gilbert ႏွင့္အဖြဲ႕က “လူမ်ားအား မရိုးသားဟု ထင္လြန္းေနျခင္း”၊ သံသယပဓာန သေဘာထား (Cynicism) သည္လည္း မေကာင္းေၾကာင္း ေထာက္ျပသည္။ ေဒးကားပံုစံ စိတ္သည္ ခိုင္မာသည့္ အေထာက္အထားမ်ားရွိသည့္ အရာမ်ားအတြက္သာ ယံုၾကည္သည္။ အျခားအရာမ်ားတြင္ေသာ္ စိတ္သည္ ယံုၾကည္ျခင္းလည္းမဟုတ္ မယံုၾကည္ျခင္းလည္းမဟုတ္သည့္ မတင္မက် (Limbo) စိတ္အေျခအေနတြင္သာ ရွိသည္ဟု ဆို၏။ ျပႆနာမွာ ကၽြန္ေတာ္တို႔ ဖတ္႐ႈရသည့္ အခ်က္အလက္ အေတာ္မ်ားမ်ားမွာ အမွန္တကယ္ပင္ မွန္ကန္ေနၿပီး တခ်ဳိ႕မွာ ကၽြန္ေတာ္တို႔၏ အသက္ရွင္ရပ္တည္မႈအတြက္ပင္ အေရးပါေနျခင္းျဖစ္သည္။ အခ်ိန္တိုင္းတြင္ ယံုၾကည္ျခင္းအား ဖင္ျပန္ေခါင္းျပန္ စစ္ေဆးေနရေသာ္ မည္သည့္အလုပ္မွ် ၿပီးေျမာက္လိမ့္မည္ မဟုတ္ဘဲ အခြင့္အလမ္းေကာင္း အခ်ဳိ႕ကိုလည္း လက္လြတ္ဆံုး႐ႈံးရေပေတာ့မည္။
သို႔ရာတြင္ စပင္ႏိုဆာပံုစံ စိတ္တြင္ေသာ္ အရာအားလံုးကို ႏႈတ္ကပါတ္ေတာ္မ်ားပမာ ေပ်ာ္ေပ်ာ္ႀကီး ယံုၾကည္ႏိုင္ၿပီး ထို႔ေနာက္မွသာ ကေရာ္ကျမည္ဟာမ်ားကို ဆင္ျခင္စစ္ေဆးေပသည္။ မၾကာခဏဆိုသလို မမွန္ကန္သည့္အရာမ်ားကို ယံုၾကည္မိမည္သာျဖစ္သည္။ သို႔ရာတြင္ ယံုၾကည္လြန္းၿပီး ခဏအၾကာတြင္ ျပန္လည္ အမွားရွာေတြ႕ျခင္းက သံသယပြားလြန္းၿပီး တကယ္တမ္းမွန္ကန္မႈရွိသည့္ အက်ဳိးရွိ၊ အသံုး၀င္ေသာ အခ်က္အလက္မ်ားကို လက္လႊတ္လိုက္ရျခင္းထက္စာလွ်င္ သာ၍ေကာင္းသည္။
ဤဆင္ေျခႏွင့္ ပတ္သက္၍ ကၽြန္ေတာ္ကိုယ္တိုင္ ယံုၾကည္မႈ အညွာလြယ္ေနျခင္း ျဖစ္ေနႏိုင္ပါသည္။ ခါးသက္သက္ အမွန္တရားမွာ အေျခခံက်သည့္ လူ႔ခ်ဳိ႕ယြင္းခ်က္တစ္ခုျဖစ္သည့္ တန္ဖိုးတြက္ရာတြင္ လ်င္ျမန္လြန္းျခင္းႏွင့္ ေ၀ဖန္ပိုင္းျခားေသာ စြမ္းရည္ကို အသံုးျပဳရန္ ေႏွးေကြးေနျခင္းသာ ျဖစ္ပါသည္။ စာဖတ္သူမ်ား ေစ့ေစ့ေတြးၾကည့္ႏိုင္ရန္သာ ခ်န္ထားခဲ့ပါေတာ့မည္။
◄ ေတဇာ ►
Ref: Why you can't help believing everything you read?
thks for this post. i'm not just a true believer and also have a strong Blind Faith .
ReplyDeleteWho is "I"? (-) ?
ReplyDeleteIt showed that you have somehow cynicism rather than blind faith. :P Am I right?
how can you say that . I have both cynicism and blind faith depend on cause, organization and person. And blind faith makes me feel ease , peaceful and happy that what you can never touch. :P
ReplyDelete